O ČASOPISU "TIPAR"

Tipar

NIKOLA KUSOVAC

„Tipar“, Zavičajni muzej, Pljevlja 2007. Uvodne napomene

Zavičajni muzej u Pljevljima i njegovi stručnjaci sabrali su jednu vrednu i pažnje dostojnu zbirku umetničkih dela. Najbolji i najvažniji deo te zbirke predstavljaju radovi umetnika koji su poreklom, životom i stvaralaštvom vezani za Pljevlja i njegovu okolinu. Takvom utisku doprinose, pre i više od svega, dela raskošno i svestrano darovite, ali, nažalost, prerano izgubljene braće Tanasija (1875-1903) i Rista Pejatovića (1877-1904). Štaviše da za kratkog života i nisu uradila ništa drugo do rukom pisanog i crtanog šaljivog, katkad satiričnog i karikaturama ilustovanog „listića za uzdanicu Srbinovu“, što su ga naslovili Veliki ilustrovani narodni list TIPAR i potom trudoljubivo koliko i uporno rukotvorili od 1893. do 1895, varirajući mu naziv, uz svesrdnu i ravnopravnu saradnju sa vršnjakom, Pljevljakom i onda takođe učenikom ginazije u Beogradu Stevanom Samardžićem (1877 – 1910.), i to bi bilo dovoljno da njihov trag ostane neizbrisiv u istoriji kulture i umetnosti srpskog naroda. S druge strane, činjenica da Muzej u Pljevlji-ma čuva sve što je od TIPARA preteklo zubu vremena, Srbima tako i toliko nenaklonjenog, obeleženog mnogim ratovima i golemim stradanjima, dovoljna je da njegovu zbirku umetničkih dela učini nezaobilazno važnom za sve stručnjake i znatiželjnike koji se bave proučavanjem novije srpske istorije umetnosti.

Naime, istorija srpske karikature u XIX veku nije ni naročito duga ni posebno bogata. Na prostorima Crne Gore naprosto i ne postoji. U Srbiji se prve karikature objavljuju u Novinama Srbskim i odnose se na događaje vezane za tzv. Mađarsku bunu 1848. i 1849. godine. Autor tih karikatura je znameniti srpski slikar Dimitrije Avramović (1815-1855), koji je upravo onda priveo kraju poslove na ikonopisanju i živopisanju Sabornog hrama u Beogradu. Do poletnijeg razvoja karikature kod Srba došlo je tokom druge polovine XIX veka zahvaljujući, u prvom redu, izdavačkoj ali i crtačkoj aktivnosti pesnika i nenadmašnog pregaoca na polju kulture Jovana Jovanovića Zmaja (1833-1904), kao i njegovoj prijateljskoj saradnji sa slikarom Urošem Predićem (1857-1953). Istini za volju, mora se istaći, da Zmaj i Predić nisu radili ili negovali čistu karikaturu već neku vrstu blage, humorom prožete ili naravopoučne ilustracije za tekstove objavljivane u listovima Zmaj, Žiža, Komarac, Star malip Neven.

Dakle, ako se zna da je kod Srba krajem XIX veka karikatura praktično u povoju, da jedva ima nekoliko ilustrovanih satiričnih i humorističkih listova ili časopisa, što znači da nema povoljnih uslova za negovanje karikature, onda tek postaje jasna veličina i pionirski značaj podviga trojice poletaraca, beogradskih gimnazijalaca rodom, kako pišu Srpskom kraljevskom konzulatu u Prištini, iz varoši Pljevalja u Staroj Srbiji. Pokretanjem i izdavanjem, mada bi ispravnije bilo reći rukotvorenjem, pisanjem i crtanjem, u Beogradu jednog unikatnog šaljivog ilustrovanog lista namenjenog isključivo bliskim prijateljima i rođacima, s jedinim ciljem da ih nasmeje, zabavi i svu brigu razagna, Samardžić i braća Pejatović su obezbedili trajno koliko i zapaženo mesto u istoriji srpske kulture i umetnosti, a posebno humora, karikature i donekle satire.

Razume se, stvaralačkom izdavačkom činu, što su ga vreme i istorija potom potvrdili kao istinski podvig, omladinci iz Pljevalja: Samardžić koji se navodio kao vlasnik i urednik a potpisivao kao dr Tit, zatim braća Tanasije i Risto Pejatović iliti dr Kas i dr Mum, pored čijih imena u zaglavlju lista stoji da vrše dužnosti i poslove odgovornog urednika i glavnog saradnika, nisu pristupili sa velikim ambicijama. Naprotiv, očigledno je da su poslu prišli sasvim opušteno, neobave-zno, slobodno, bez kompleksa, sa svim elementima igre i poigravanja ili, kako oni to shvataju i definišu, svojevrsne igraljke uma i duha, što znači mladalački samouvereno i bez ikakvog zaziranja od nedostatka temeljnog profesionalnog i posebno likovnog obrazovanja. Svesni da rade za sasvim uzak krug njima, po prirodi stvari, blagonaklonih čitatelja, uglavnom za sestre i braću iz Pljevalja, za njihovu razbibrigu i uveseljavanje, jednako kao i za sopstveno upiranje prstom u svakojake društvene, socijalne i političke probleme svojih sredina, usko lokalnih, regionalnih ili katkad šire nacinalnih i državnih, prema kojima nisu bili ravnodušni, hrabro su se hvatali u koštac sa veoma složenim i zahtevnim zadacima, čija je priroda prevazilazila njihove stvarne mogućnosti. Više su držali, u stvari, do svog dara nego što su se oslanjali na obrazovanje ili ozbiljniju praksu.

Međutim, upravo iz činjenice da su se ova troj ica mladih Pljevljaka i onda beogradskih gimnazijalaca, radeći u rukopisu i jednom primerku svoj humorističko šaljivi list Tipar, više oslanjala na dar i stvaralačku intuiciju nego na znanje i veštinu, pored očekivanih mana proistekle su neke bitne vrline. Tako, bez obzira što likovne priloge, najčešće crteže olovkom, olovkama u boji i akvarelu, počev od šaljivo zamišljenog zaglavlja lista, preko karikatura i još češće humorističkih i blago karikiranih ilustracija, kao i njima srodnih rebusa, potpisuju dr Tit, dr Kac i dr Mum, ali i neki dr Puc, oni kao celina deluju ujednačno i homogeno. Prosto je nemoguće uočiti bilo kakve stilske različitosti. Stiče se utisak da je u jednom slučaju bolji dr Kac, da bi ga odmah potom crtačkim dometima dosegli i dr Tit i, sudeći po kasnijem radu i umetničkom sazrevanju, najdarovitiji među njima dr Mum. Jednako tako ravno-pravno su zastupljene i one ilustracije, odnosno karikature i drugi crtački prilozi, za koje se može zaključiti da su urađeni slabo i nesi-gurno, često izrazito diletantski i neuko. Štaviše, oni preovlađuju u celini i gledano strogo kritički svrstavaju likovne priloge objavljene u Tiparu, od prvog do poslednjeg broja, u grupu dela što se obično ocenjuju kao radovi darovitih amatera ali ne i umetnički formiranih stvaralaca.

Prema tome, više je nego očigledno, da se vrednosti izdavačkog poduhvata trojice duhom izuzetno radoznalih i nesumnjivo raskošno darovitih pljevaljskih omladinaca ne mogu tražiti i nalaziti u visokim stvaralačkim dometima, svejedno da li likovnim ili književnim. Te vrednosti se nalaze na drugoj strani, u stvari, one dobijaju na značaju tek kada se posmatraju na fonu opštih kulturnih i umetničkih prilika kod Srba, a posebno kada se ima u vidu stanje onog dela srpske periodične štampe koja je negovala šalu, humor i satiru. Tačnije, kada se zna da je tokom poslednje decenije XIX veka, u godinama kada su gimnazijalci Samardžić i Pejatovići pravili svoj list, u Beogradu izlazilo samo nekoliko nedeljnika sličnog karaktera. Najbolji je bio, osobito kada je u pitanju dobra karikatura, GEDžA. List za šalu i satiru koji je izlazio u Beogradu između 1892. i 1895. godine. Mogli su, doduše, još da vide BRKU, šaljivi list kojeg je uređivao znameniti Branko Petrović između 1882. i 1915,kao i SGRBJ7U, listzašalu, satiru i zabavu,kojijeod 1891. i 1897. izlazio u Beogradu dva puta nedeljno. Zatim, mogli su još da se inspirišu i humorističkim prilozima iz NEVENA, što ga je između 1880. i 1908. uređivao Zmaj Jova Jovanović u Novom Sadu ili, pak, sličnim prilozima iz BOSANSKE VILE, koja je izlazila dva puta mesečno od 1885. do 1915.godine.

Sasvim u duhu grafičkog dizajna pomenutih listova i časopisa, njihove likovne opreme i njihovih priloga, delovali su i mladi urednici, izdavači i tvroci šaljivo-stokog ilustrovanog listića za uzdanicu Srbinovu, kojeg su naslovili prvo Veliki narodni TIPAR, a potom Veliki ilustrovani narodni TIPARi, na posletku, bez odrednice narodni, ali sa podnaslovom Lisš za šalu i zabavu. Organ celokuinog šiparstva. Pošto list nisu štampali to je bilo prirodno da su crtež u zaglavlju redovito menjali, bolje reći više ili manje uspešno varirali. Slično su rešavani i drugi likovni prilozi, šaljive ilustracije i rebusi. Ipak, najviše truda i srazmerno tome najuspešnije su u listu rađene i izvedene karikature raznih tipova srpskog društva, po čemu je list i dobio ime. Njih je najčešće potpisivao dr Kac, tj. Atanasije, ali je jednako dobro izveo u TIPARU br. 1, za januar 1895, dve karikature Kako se kir Sima moli Bogu i dr Mum, odnosno Risto Pejatović. Njemu bismo mogli da pripišemo i nekoliko izvrsnih karikatura u boji znatnih tipova objavljenih u istom broju, na stranama 4 i 8, a potpisanih sa slovom R, kao i vešto crtanu šaljivu zgodu u četiri strip sekvence koja prikazuje Nesretnoje zbitije sajednim slikarem. Međutim, u nekoliko narednih i poslednjih brojeva, onom vanrednom br. 4, od 22. februara, kao i broju 5 i dvobroju 6 i 7, kvalitet likovnih prilogaje znatno slabiji.

Prema tome, jasno je da likovne vrednosti priloga u TIPARU nisu zavisile od prethodne prakse i radom stečnih iskustava, već da su zavi-sile od trenutne inspiracije autora i, što je verovatnije, vremena koje im je bilo na raspolaganju za izradu pojedinih brojeva lista. Da je bilo tako svedoče podaci koje su davali o izlaženju lista i koji glase: „Izlazi kad mu se svidi ili Izlazi svakog mjeseca 1 put, ako mu se svidi može i 2 put i 3 put ili 4 put, ali će mu se retko sviđati ili nikako, sad videćemo“. Ipak, kada se sagleda celina svega što je od TIPARA sačuvano, nameće se zaključak da su daroviti omladinci iz Pljevalja pokazali zavidno poznavanje onovremenog grafičkog dizajna, odnosno aktuelnog načina vizuelnog rešavanja i oblikovanja periodike kod Srba, ali i u svetu. Naravno, mora se uvek imati na umu da su u pitanju ostvarenja istinskih poletaraca, kod kojih je više toga zavisilo od dara i trenutnog nadahnuća nego od opšteg znanja i dobrog vladanja elemenata veštine. Upravo su to vrednosti koje izdavački poduhvat trojice pljevaljskih gimnazijalaca, uprkos svim primedbama, čine otpornim na strogi sud vremena i njihovim rukotvorinama u TIPARU jemče večni život u istoriji srpske kulture i umetnosti.

DOBRILO ARANITOVIĆ

RUKOPISNI ILUSTROVANI LIST „TIPAR“ 
KULTURNA DRAGOCJENOST PLJEVALJSKOG KRAJA

„Tipar“, Zavičajni muzej, Pljevlja 2007

Bibliografski podaci o listu

Rukopisni šaljivi ilustrovani list Tipar izlazio je tokom 1893, 1894. i 1895. godine u Beogradu. Izdavali su ga i slali u Pljevlja svojim bliskim rođacima Stevan Samardžić i braća Tanasije i Risto Pejatović, omladinci na školovanju u Beogradu. Prve dvije godine nosio je naslov Veliki narodni Tipar sa podnaslovom: Šaljivo-stoki i ilustrovani listić za uzdanicu Srbinovu. U broju 7. za 1894. godinu naslov mu je Veliki ilustrovani narodni list Tipar sa istim podnaslovom, ali u narednim brojevima riječ narodni izostaje. Početkom treće godine izlaženja list nosi samo naslov Tipar sa podnaslovom: List za šalu i zabavu. Organ celokupnog tiparstva. U broju 6-7. za 1895. godinu u podnaslovu stoji: Ilustrovani list za šalu i zabavu. Naslov lista za svaki broj je drugačije ilustrovan i predstavlja posebnu grafičku, tehničku i likovnu kreaciju. Od početka izlaženja pa do poslednjeg broja kao njegov vlasnik i urednik potpisuje se Dr Tit, tj. Stevan Samardžić. Ovom svom pseudonimu on će kasnije dodavati Tipije (1894) odnosno „Tejo“ (1895). U prvoj godini izlaženja, tj. od prvog sačuvanog broja (4/1893) pominje se kao odgovorni urednik  Dr Kas, tj. Tanasije Pejatović i glavni saradnik Dr Mum, tj. Risto Pejatović. Njihova imena i „funkcije” u listu ne pominju se uvijek. Tako se u br. 3/1894. godine kao vlasnik navodi Redakcija „Tipar”, a povremeno se kao saradnici pominju Dr Puc i Dr Km. U broju 8. za 1893. godinu Dr Kas se pominje kao „glavni ilustrator”. Riječ „tipar”, kako s pravom naglašava Ljubomir Durković-Jakšić, „isticana je u naslovu kao glavna jer se time htelo naglasiti da se u Tiparu govori o raznim tipovima srpskog društva” [2, 30]. Deviza časopisa za cijelo vrijeme izlaženja glasila je: Sveza narod a moto za 1893. i 1894. godinu: Tipiraj brale, tipiraj rode, pa se onda napij taze voge, odnosno za 1895. godinu: Nasmejati, zabaviti i svu brigu razagnati. Podaci o izlaženju, obično nakon navođenja uredništva, devize i moto-a, glase: „Izlazi kad mu se svidi” ili „Izlazi svakog meseca 1 put, ako mu se svidi može i 2 put i 3 put ili 4 put, ali će mu se retko sviđati, ili nikako, sad videćemo”. Cijena po jednom primjerku za sve tri godine izlaženja bila je konstantna: „1 rasforint za godinu ili 182 mesečno 30,31,29,28 dana”, tj. originalan i duhovit način stavljanja do znanja da se list šalje besplatno, odnosno da košta onoliko koliko koji mjesec ima dana. Uredništvo je, dakako, neumorno u pozivu za slanje pretplate, u žalbama na skupoću štamparskih i saradničkih troškova pa se čak hvali i „razmjenom” svog lista sa vodećim listovima u Parizu i Londonu. Oponašajući impresum pravog, štampanog lista, njegovi autori i ilustratori umjesto štamparije navode u svakom broju na posljednjoj stranici naziv Narodna rukopisanija.

Pokretanje i program Tipara

Prema prvom sačuvanom primjerku (br. 4. od 20. oktobra 1893) mogao bi se zaključiti da su Tipar njegovi urednici i saradnici pokrenuli u drugom polugođu 1893. godine, nakon njihovog povratka u Beograd poslije ljetnjih ferija provedenih u Pljevljima. Posljednji sačuvani broj jeste dvobroj 6-7. od 2. i 3. aprila 1895. godine. Njegovi izdavači su, možda, izdali još koji broj jer nagovještavaju svršetak narodne epske pjesme Osveta kotarskih serdara u narednom osmom broju. Vjerovatno je postignut dogovor da rodbina iz Pljevalja putem pisama dostavlja urednicima i saradnicima Tipara novosti iz svoga kraja, naročito iscrpne podatke o radu Uprave Srpske pravoslavne crkveno-školske opštine, koja je čitavo vrijeme bila predmet njihove najoštrije kritike, a oni će te podatke na podsmješljiv, često sarkastičan način obrađivati u svom listu i dostavljati svojim „čitaocima”. Uz to obećavano im je dosta šale, smijeha, pojedinosti koje ih mogu interesovati ali bez pretenzija na ozbiljniju i temeljniju društvenu kritiku ili visok beletristički nivo i originalnost priloga. Ponešto će donositi svoje originalno („klepati” stihove) a ponešto preštampavati iz drugih izvora (da „lrezemava”). Tako sumirajući utiske i radujući se prijemu kod „čitalačke publike” (koja se sastojala od tri lica: sestara Jule i Olge i brata Nika Pejatovića), Tiparev glavni urednik i najagilniji saradnik, Samardžić, u br. 1 -2/1894. kaže:

I Tipar će da se trudi,

Da vam lepe šale dava.

Ponešto će sam da klepa,

Što šta će da prezemava.

I biće tu puno svega

Sem istine neće biti.

 Negde biće i preslano,

Negde neću ni soliti.

List je svoj program nastojao da realizuje kroz stalne i povremene rubrike koristeći se crtežom, pjesmama-parodijama, dramskim scenama, šaljivim scenama, rebusima, pismima čitalaca i obraćanjima čitaocima, tobožnjim preuzimanjem vijesti stranih listova namijenjenih Tiparu, optasima, „postavljenjima” novih rukovodstava „kabineta” i pojedinih „ministara” (tj. nimistara) Uprave crkveno-školske opštine itd. Tako susrećemo rubrike: Podlistak (feljton), Pesmice za dopunjavanje, Rebus, Iz naroda, Iz dečjeg života, Mrvice iz „Tipareve” torbice, Oglasi, Pisma uredništvu, Pilulice, „Tipareva” pošta, Raznolije, svaštarije i ostale tričarije, Najnovije vesti itd. Redovno su objavljivane božićne i vaskršnje čestitke a povremeno su „čitaoci” obavještavani o životu i radu urednika i saradnika u Beogradu: učenju, zabavama, novčanim nevoljama i brojnim dogodovštinama. U posljednjoj godini izlaženja susrećemo i ozbiljne prevodilačke pokušaje Stevana Samardžića s francuskog jezika i bilježenje epskih pjesama, što samo dokazuje izuzetnu i svestranu darovitost ovih mladih ljudi. Glavni predmet njihove kritike, kao što je već rečeno, predstavlja rad Uprave Srpske pravoslavne crkveno-školske opštine u Pljevljima koja je i bila glavni samoupravni organ cjelokupnog društvenog, vjerskog i prosvjetnog života u ovom gradu i okolini. Tiparevi saradnici i urednici su neumorni u smišljanju nadimaka i karikaturalnih, ponekad i dosta grubih atributa pojedinih članova ovog tijela u kome postoje neprestana rivalstva sukobljenih strana čiji cilj, po njihovom mišenju, nisu narodni već lični interesi:

Samo kad smo mi na vladi

 Žari Pali Seci Kradi

Iza svih nadimaka, dakako, stajali su živi ljudi koji su „čitaocima” bili dobro poznati i zato su se autori pribojavali da Tipar ne dospije u njihove ruke. Danas nije moguće razabrati ko sve stoji iza prebogate lepeze živopisnih nadimaka: Atanasije Gegović ipi Gega Tane, Don Konstantin Kljajević „Žabac”, Miputin Keštović ili Mile Kešta, Milinko Prco, Dr Georgije Karnagasijević Karnagas, Atanasko Zvjerotić, Vidoje Korugić, Markiz Stevica Tešević Kokot, Georgije Bokarić, Vaso Jovašević Totrljaka, Obrad Krejović Krejo Vodeničar, Petronije Zaharijević Ruto, Simo Keker, Auo Novačić Steljo, Ivan Srbenda Srpski Tić, Vule Pjano, Tane Lisac, Ban Gile, Braća Pinjo, Vlainja, Jovan „Zutalj”, Savatije Klekaš, Albaba, Don Lazar Šembojić, Drž Simeon Kekerović Keker, Vasilije Zec, Stevan Duda, Dr Pašo Rasforintić, Georgije Peksinović Peksin, Vukomir Puškarin „Šota” itd. Svi su oni željni moći i uticaja i grabe se za položaje, „nimistarska” mjesta poput „krađevine”, „unutrašnjijeg” ili „spoljašnijeg dijelova” na koje ih Dr Tit Tipije velikodušno „raspoređuje” svojim „ukazima” ili „slavi” u pjesmi Kolo, parodirajući poznatu pjesmu Bran- ka Radičevića. U broju 9. za 1894. godinu Tipar objavljuje, bez ikakvih intervencija, kratko pismo o jednoj ženidbi u Pljevljima, koje dočarava djelić autentične životne atmosfere, jezik i pismenost običnog Pljevljaka.

Autori Tipara se posebno trude da svojim rođacima i uskom krugu povjerljivih čitalaca dočaraju sliku jednog dijela beogradske čaršije. Riječ je o Paliluli naseljenoj trgovcima, pretežno Cincarima. Kir- Dima i Kir-Sima, oličenje cincarskog mentaliteta i cicijašluka, koji pokušavaju da nadmudre jedan drugoga, kao da su izašli iz Sterijinih komedija jer hoće da trguju čak i budućnošću svoje djece. Njihovi razgovori na iskvarenom srpskom jeziku, praćeni izvanrednim ilustracijama, izazivaju prvorazredan komičan efekat.

Izlaženje, tiraž i saradnici Tipara

Tiparje pisan mastilom a ilustracije su rađene crnom olovkom ili u boji. Veličina lista za 1893. i 1894. godinuje 17,5 h 11, a za 1895. go- dinu 20 h 15 santimetara. Svi brojevi su, prema Durkovićsvom istraživanju, imali godišnje bar 36 strana [2, 35]. Paginacija za cijelo godište tekla je kontinuirano. Najvjerovatnije je da je list izlazio samo u jednom primjerku. Neki brojevi nisu ni stigli do čitalaca tako da su pojedine priloge urednici i autori ponavljali u narednim brojevima (takav je slučaj sa brojevima 2. i 3. iz 1893. godine pa su neki prilozi iz njih ponovo prepisani u broju 9. za istu godinu). Tako u broju 6-7/1895. u napomeni ispod nastavka pjesme Osveta kotarskih serdara stoji: „Ovaj red od 1 do 2 možda je izašao i u 5. broju, ali mi nismo zapamtili; da li je ili ne, pa ako jeste, ovo prebrišite plajvazom”. Tipar je zbog svojih priloga, u kojima se ismijavaju pojedini istaknuti Pljevljaci, bio neka vrsta ilegalnog lista. Nije računao na širu čitalačku publiku, pribojavao se da nepozvanim ne dopadne u ruke. Stoga se uredništvo u br. 4/1893. obraća „pretplatnicima” ovim riječima: poštovanim pretplatnicima u Pljevlje Preporučujemo da Tipar ne daju svakome (da ne daju nikome) da čita jer možda onaj kome date kazaće nekom drugom itd. a mi već znamo kakvi su Pljevljaci šta bi oni rekli, stoga nikome ne dajite, pročitajte samo vas troje pa ostavite i kad Tipar navrši godinu ukoričite da večito stoji”. I u broju 4. za 1895. godinu uredništvo ponavlja molbu za čuvanje i koričenje Tipara: „Samo bismo vas jedno zamolili da onaj „Veliki narodni Tipar” za I (1893) i P (1894) godinu ukoričite zajedno u jednu malu knjižicu, nama će to vrlo milo biti i bićemo vam zahvalni. A ove „Tipar”-e od ove godine da skupljate pa u veliku knjigu da ukoričite. Unapred vam blagodarimo na tome”.

Čitaoci Tipara, očigledno, na veliku žalost urednika i saradnika – i na nepopravljivu pggetu pljevaljske kulture – nisu udovoljili ovoj molbi tako da tablica sačuvanih brojeva izgleda ovako:

Godina 1/1893:

Br. 4 (20. oktobar); br. 5 (30. oktobar); br. 7(21. novembar); br. 8 i 9 (10. i 25.decembar).

Sačuvano 20 strana (13-20,25-36); nije sačuvano 16 strana (1-12,21 -24).

Godina II/1894:

Br. 1 i 2 (1. i 14. januar); br. 3 (april); br. 4 (23. april); br. 5 (maj); br. 6 (26. maj); br. 7 (24.jun); 5 (vanredni broj, 29. jun); br. 9 (24. novembar). Sačuvano kompletno godište: 36 strana.

GodinaIII/1895:

Br. 1 (januar); dio br. 2-3; br. 4 (vanredni broj, 22. februar); br. 5(15. mart); br. 6-7 (2. i 3. april).

Sačuvane 22 strane (1-4,7-10,13-16,21-30); nije sačuvano 14 strana (5-6, 11-12,17-20,31-36).

Ukupno je sačuvano 78 strana, nije sačuvano, po svoj prilici, 30 strana. Sačuvane su, otprilike, dvije trećine stranica lista, jedna trećina je, na žalost naše kulture, nepovratno izgubljena. Osim urednika i glavnih saradnika (Stevana Samardžića, Tanasija i Rista Pejatovića) povremeno se pominju i saradnici potpisani različitim pseudonimima ili šiframa. Za saradnika potpisanog kao Dr Puc u broju 1. za 1895. godine u zagradi stoji: Lale, što bi značilo da ga čitaoci poznaju i da je i on jedan od pljevaljskih omladinaca na školovanju u Beogradu, pogotovu što se pominje kao učesnik novogodišnje zabave na kojoj je čitao svoju 186 šaljivu pjesmu u slavu podvarka, objavljenu u istom broju lista. O ostalim saradnicima Tipara nemamo nikakav podatak, možda su pretežno u pitanju potpisi samih urednika ispod priloga preuzetih iz drugih izvora: Dr Kil, K. Stjepović, Osemuma (Ose muma, Itegei Osemuma), Stokaćima, Sesirnil Truto, Iti-Karo, Brankoši, Linjo, Dr Sinji, Dr Teteral, Sesiri, Kirov brat Simo, Vinko Lozić (tj. Ljubitelj vina). O likovno-tehničkim vrlinama ovog lista Milorad Joknić stručno i meritorno izriče sljedeći sud: „Postignut je visok stspsn jedinstva crteža i teksta. Crteži pojačavaju oštroumni, živi naslov i tekst, koji je funkcija slike, i ona objašnjava, dopunjuje, lokalizuje i daje ime i prezime crtežu. […] Njegovi tvorci su imali izvanrednog dara za tehničko oblikovanje novina. Znalačkom grafičko-likovnom kompozicijom tvorci Tipara uspješno su riješili nekoliko osnovnih zahtjeva kao što su forma, harmonija, kontrast, dinamika, gradacija i drugi zahtjevi koje je potrebno ispuniti da bi list dobio formu prave novine. […] Tekstovi su uglavnom plasirani dvostubačno i jednostubačno. Ka- rikature su veličinom i mjestom plasirane na takav način koji omogućuje potpun emotivno-vizuelan doživljaj. One kao i ostale ilustracije plasirane su u okvire od mirnijih linija, čime su likovno postale izraženije i vidljivije” [5,51 -52].

**

U dosadašnjoj literaturi o Tiparu, po našem mišljenju, prenaglašavana je njegova satirična usmjerenost, njegova tendencija – „borba protiv nenarodnog režima posljednjeg Obrenovića i protiv ropstva u rodnom kraju urednika” [3,77]. Ovo izdanje Tipara potvrdiće, nadamo se, da su ove konstatacije više posledice učitavanja njihovih autora, želje da tako bude, nego li temeljne analize sadržinske poruke tekstova mladih „tiparovaca”. Ne treba smetnuti s uma da su ovaj list pokrenula i rukom ispisivala dva gopobrada šesnaestogodišnja mladića (Stevan Samardžić i Risto Pejatović) i jedan osamnaestogodišnji mladić (Tanasije Pejatović) i da on u jednom primjerku slat najužoj rodbini u Pljevljlja nije imao širih pretenzija do da u prvom redu razveseli, zabavi, prenese zanimljive vijesti i novosti iz njihovog đačkog ali i šireg beogradskog života. Mnogi poroci karaktsristični za pojedine staleže ili pojedince, koji su duhovito, riječju i crtežom, parodijom i kozerijom, podvrgavani jetkoj ironiji i osudi na stranicama Tipara, nisu izraz smnšljene težnje njegovih autora za satiričnim obračunom sa režimom pa bio on obrenovićevski ili otomanski. Ovi se režimi nigdje i ne pominju niti postoji bilo kakva aluzija na njih. Jedino bi se, možda, u nekrologu đeneralu Đuru Horvatoviću (br. 5. za 1895) mogla uočiti erski duhovita pokuca pod maskom velike ožalošćenosti za „čuvenim junakom”. Kao glavna vrlina pokojnika naglašava se njegov vrtogpavi uspon u vojničkoj i držanoj hijerarhiji i okolnost da, iako učesnik i predvodnnk mnogih bitaka, nije nikada zadobio ni jednu ranu a dobar dio nekrologa zauzima banalna pojedinost o njegovoj smrti prilikom posjete prijatelju apotekaru. Primjer ozbiljnog priloga predstavlja kratak ali jezgrovit nekrolog Miloradu Popoviću Šapčaninu (u br. 4. za 1895) u kome se najavljuje opširniji članak sa slikom u jednom od narednih brojeva Tipara. Uostalom, satirični stav ne podrazumijeva samo oštru osudu jednog društva ili ljudskih mana, društvenih ili moralnih slabosti, već i doprinos njihovom otklanjanju.

Tipar je, u prvom redu, „igraljka uma i duha” darovitih pljevaljskih mladića, izraz njihove želje da se iskažu kao pjesnici, prevodioci, ilustratori, oštroumni i buntovni opservatori ljudskih mana i poroka, slikari mentalitsta pljevaljske i beogradske čaršije. Zbog toga su morali da se služe aluzijama i parodijama što, zbog nestanka podarzumevanog konteksta, danas otežava njihovo odgonetanje. Oni su ovim svojim listićem za uzdanicu Srbinovu” uistinu nagovijestili velike stvaralačke mogućnosti kao istinske uzdanice svoga kraja i srpstva uopšte ali su, voljom sudbine, preranom smrću surovo otrgnuti iz života jedva jednu deceniju nakon prestanka izlaženja njihovog rukopisnog čeda.

Ovim izdanjem, u kome se fototipski preslikava sačuvano torzo Tipara i daje naporedo njegova transkribovana štampana verzija, uz najneophodnija pojašnjenja i napomene, ovaj list se nakon više od jedanaest decenija na najljepši način vraća zavičajnom gradu njegovih urednika i autora i srpskoj kulturi u cjelini. Vaspostavljen slikom i riječju, likovno i tekstualno, on iz muzejskih skrivnica upazi u naučni opticaj, postaje dostupan najširem krugu čitalaca i istraživača. Kao dragocjena unikatna, neponovljiva pojava u istoriji naše periodike.

RADIVOJE LALE BOJIČIĆ

U TRI VEKA „TIPAR“

„Tipar“, Zavičajni muzej, Pljevlja 2007.

Da su ovi prostori, kako se danas zovu zemlje u okruženju, za obavljanje vlasti i satire veoma plodno tlo, tlo koje bi vlašću i satirom moglo da hrani bar polovinu, ne zapadne, dakle site, nego Evrope koja ni u ovom trenutku nema šta da jede, a kojoj, nažalost pripadaju i ovi prostori, svedoči i to što se ovim poslom lokalno stanovništvo bavi od kad zna za sebe, a pogotovo od kad to što zna ume i da zapiše.

Naš najbolji poznavalac istorije ovdašnje satire, Alek Marjano, i sam veliki srpski satiričar, za svog najstarijeg prethodnika uzima sve-toga Savu, sveca koji je Pljevljima ostavio štap, dok ovim prostorima šargarepu nude neki drugi bogovi:

A ja nedostojni i lenjivi i hudi monah Sava, sažalih se pomislivši na svoje nerazumevanje… ,prva je, dakle, zapisana satirična misao i aforizam na srpskom i jezicima koji ga plagiraju.

Da makar u satiri ne bismo bili mimo sveta, postarao se inok Isaija, koji je našem mentalitetu prilagodio Juvenalov uzvik: Teškoje danas ne pisati satiru.

Ta misao inoka Isaije, koji je živeo u prvoj polovini četrnaestog veka, glasi:

U dobra vremena počeh
a svrših tu u najgore
od svih zlih vremena.

Ipak, prvi koji je u satiru ovih prostora uneo i elemente humora, bio je pisac Ispovedne molitve, koji između ostalog kaže:

(…)
A se sut gresi moji
mnogoslovije, ljuboslovije,
praznoslovije, skvrnoslovije,
lažeslovije, smehoslovije,
bludoslovije, sramoslovije,
bujeslovije, sujeslovije,
basnoslovije, sprotivslovije zloslovije.

Sgreših, Gospodi, oprosti mi (…)

Istovremeno, autor Ispovedne molišve je utemeljitelj običaja među pojedinim srpskim satiričarima da se ne potpisuju ispod onoga što su umotvorili.

Onih koji udaraju na režim, pod uslovom da režim ne udara po njima.

Prvi koji je uveo običaj da se potpiše ispod svake svoje reči bio je pop Ivan, koji je 1463. napisao ove stihove.

Sije pisah az pop Ivan,
što jest sit i napijan.
(Ovo pisah ja pop Ivan,
kada bejah sit i pijan).

Od tada do danas biljku zvanu satira gaji mnoštvo baštovana u raznim džardinima, a prošlo je više od 150 godina od izlaska prvog humorističko-satiričnog lista na srpskom jeziku.

Romi Daba, Novi Sad, 1856, Komarac, Novi Sad 1861, Zmaj, Novi Sad, 1864, Zolja, Novi Sad, 1864, Humorista, (?), Ruža, Beograd, 1865, Ren, Novi Sad, 1867, Danguba, Beograd, 1868, Vragolan, Beograd, 1871, Žiža, Pančevo, 1871, Rešeto, Beograd, 1871, Vrzino Kolo, Beograd, 1872, Strašni sud, Beograd, 1873, Domišljan, Beograd, 1874, Slobodnjak, Beograd, 1875, Fenjer, Smederevo, 1876, Bomba, Zemun, 1876, Starmali, Novi Sad, 1878, Đavolan, 1880, Domišljan, Beograd, 1880, Zolja, Sremska Mitrovica, 1880, Era, Beograd, 1880, Dar-Mar, Beograd, 1881, Stari Domišljan, Beograd, 1881, Ćosa, Beograd, 1881, Brka, Beograd, 1882, Telefon, Beograd, 1882, Zvrčka, Beograd, 1883, Grbonja, Beograd, 1886, Bič, Beograd, 1889, Mirođija, Vršac, 1891, Strela, Beograd, 1891, Gedža, Beograd, 1892, Đavolovi zapisnici, Kragujevac, Vragolan, Velika Kikinda, Ti-par, Pljevlja, 1893-1895, Elektrika, Niš, 1896, Raboš, Beograd, 1896, Zvrcalo, Stari Bečej, 1896, Šilo, Beograd, 1897, Čeprkalo, Beograd, 1898, Kukurek, Beograd 1902, Humor, Beograd, 1902, Satir, Beograd, 1902, Selja, Beograd, 1902, Doktor Ćosa, Beograd, 1902, Vrač Pogađač, Novi Sad, 1903 (pokrenut u Zagrebu, 1896.), Zort, 1903, Topuz, 1903, Stradija, Beograd, 1904, Moljac, Beograd, 1904, Kića, Niš, 1905, Čivija, Šabac, 1906, Starmladi, Novi Sad, 1907, Vodeni cvet, Beograd, 1908, Karikature, Beograd, 1908, Zvono, Beograd, 1908, Raketla, Beograd, Serenisimus, Beograd, 1910, Reporter, Beograd, 1912, Mutna Marica, Jedrene (u rovu), 1912, Kadikejski glasnik, Jedrene (u rovu), 1912, Dum-dum, u rovu, 1914 (izlazio još pod nazivom: Granata, Kaca, Zagrebački glasnik, Ultimatum, Pozadina, Jevroplan, Futurista, Paljba karteča, Strategijski razlozi, Mitraljeske vesti, Neven cveće, Propeler, Hladovina, Neutralni glasnik, Komordžijski glasnik, (Zabušant…), Solunski front, Sećaš li se, Logorska klepetuša, Matrakuka, Vic, Beograd, 1920, Šibalo, Beograd, 1920, Crveni smeh, Beograd, 1920, Humor, Beograd, 1921, Bitanga, Beo-grad, 1921, Jež, Beograd, 1921, Bajaco, Beograd, 1921, Figaro, Beograd, 1922, Vesela zemlja, Beograd, 1923, Vesele novine, Beograd, 1923, Šuš Muš, Beograd, 1924, Zlatna šala, Beograd, 1925, Košava, Beograd, 1926, Smak sveta, Beograd, 1926, Dert, Beograd, 1927, Gnjavator, Beograd, Drndalo, Beograd, 1928, Ha Ha, Kruševac, 1928, Čičak, Beograd, 1928, Zolja, Niš, 1930, Vrlo važno, Beograd, 1931, Promaja, Beograd, 1931, Inspektor Joca, Beograd, 1932, Smeh, Beograd, 1932, Bela vrana, Beograd, 1933, Ćata, Beograd, 1933, Šaljivi dert, Beograd, 1933, Uaaa, Beograd, 1935, Brezovametla, Beograd, 1935, Drenovabuha, Beograd, 1935, Zavrzla-ma, Kragujevac, 1935, Munja, Beograd, 1935, Ošišani jež, Beograd, 1935, Okovani jazavac, Beograd, 1935, Gnjavator gnjavatora, Pančevo, 1936, Krokodil, Beograd, 1936, Niška košava, Niš, 1936, Urnebes, Beograd, Beogradske koprive, Beograd, 1939, Razbibriga, Beograd, Beogradski humor, Humorističke novine, Beograd, Bodljikavo prase, Beograd, 1941, Bodljikavi jež, Petrova Gora, 1944, Gnjavator, Beograd, 1945, Jež, Beograd, 1945, Vetrenjača, Beograd, 1955, Stršljen, Požarevac, 1959, Čivija, Šabac, 1969, Stradija, Beograd, 1971, Kalendar, Pančevo, 1971, Veseli svet, Novi Sad, Osmeh, Novi Sad, Ježev humor, Beograd, 1978, Satirikon, Beograd, 1978, Ježev crtani humor, Beograd, 1979, Ježev seksi humor, Beograd, Ježev humor na kvadrat, Danga, Beograd, Ježeva vicoteka i Bre, Beograd…

Posebno mesto, a kod nas je svako mesto posebno, u našoj periodici zauzimaju časopisi i listovi u manje ili više čitkom rukopisu, umnoženi pod indigom ili litografisani, a koji zbog svog malog tiraža, koji bi danas bili više nego respektibilni, predstavljaju prave raritete. Oni su nastali u vremenskom periodu od sedamdesetih godina devetnaestog veka do kraja Drugog svetskog rata, i to pod takozvanim nenormalnim uslovima, dakle u situacijama sličnim današnjoj: u koncentracionim, zarobljeničkim i vojnim logorima, na liniji fronta, u ilegalstvu i konspiraciji, u zatvorima, u srednjoškolskim i studentskim krugovima, društvima, kafanama, odnosno na svim onim mestima gde su se skupljali istomišljenici, spremni da kažu ono što se ne može čuti ni u skupštinskim kuloarima, dakle i poneku slobodniju političku, humorističnu i satiričnu reč ili da podsete, poduče ili prosto zabave svoje čitaoce. Iako rukopisni, unikatni ili u malom broju primeraka, imali su svoje javno dejstvo, funkciju, išli su od ruke do ruke, odakle je i proizišlo ono naše čuveno – Pročitaj i daj dalje.

Njihova vrednost nije bila ujednačena. Nekada su ih uređivali i sarađivali u njima ugledni pisci, a nekada lica bez publicističkog i književnog dara, a nekada opet srednjoškolci koji su oprobavali pero, s manje ili više uspeha, pre nego su stekli hrabrost da svoje priloge pošalju poznatijim glasilima. Ipak, bez obzira na književni i publicistički kvalitet, ovi časopisi i listovi imaju izvesnu vrednost kao dokument i svedočanstvo jednog vremena i sredine.

Posebno je mesto saradnika i urednika rukopisne periodike. Najčešće se njihova pojava u medijima i njihovo prisustvo u književnosti svodilo samo nata glasila.

Međutim, mogu se naći primeri da su se u ovoj periodici javljala i imena koja su već bila stekla književni, publicistički i društveni ugled.

U rukopisnoj zbirci Narodne biblioteke Srbije danas se čuva dvadesetak naslova ovakvih publikacija i to: Kamila (Novi Sad, 1874), Kob (Beograd, 1875), Nada (Beograd, 1875), Seminarac (Beograd, 1875), Đavolan (Kruševac, 1892), Venac sloge (Beograd, 1896-1897), Klin (Požarevac, 1900), Satir (nema podataka o mestu izlaženja, 1903), Kadikejski glasnik (Kadikej, 1912), En avant (Rovovska Kosa, 1916), Antena (Solun, 1916), Puls, (Ašah, 1916), Skerlić (Uzes, 1916-1917), Omladina (Korzika, 1917), Srpski orlić (Korzika, 1917), Srpski glas (Gredig, 1917-1918), Klepetuša (bez podataka o mestu i datumu), Dobrovoljni zarobljenik (Aversa, 1941), Dobošar (Beograd, 1941) i Logorski jež (Osnabrik, 1944).

Pisani olovkom, mastilom i tušem, litografisani i umnožavani pod indigom, na štamparskoj i običnoj hartiji, u tabacima i đačkim sveskama, na kartonu, ilustrovani crtežima i karikaturama, crnobelim i u boji, ovi listovi ostaju trajni deo kulturne baštine, pa iako su rađeni da bi živeli kratko i jasno, sudbina je htela da žive duže od mnogih publikacija rađenih na premaznom papiru, na sto pedeset gramskom kunstdruku, u ofset tehnici, plastificirani i u potpunom koloru i sličnoj turbo-novinarskoj tehnici.

Među ovim lišćem, lako je prepoznati i Veliki narodni tipar, šaljivostoki ilustrovani list za uzdanicu Srbinovu, koji je godine 1893. pod devizom Sve za narod izlazio kad mu se svidi, po ceni jednog rasvorinta godišnje, uz besplatno oglašavanje i pod motom Tipiraj brale, tipirajrode, pa se napi taze vode

Tipar su u Beogradu pokrenuli pljevljanski đaci, braća Tanasije i Risto Pejatović i Stevan Samardžić. Tipar je izlazio između 1893. i 1895.godine.

U prve dve godine, 1893. i 1894. izašlo je devet, a 1895. godine sedam brojeva Tipara.

U poređenju sa Trnom, humorističkim listom iza kojeg je stajala kompanija Novosti, a koji se pojavio početkom 21. veka, i koji je ugledao svetlost našeg mraka svega tri puta, za Tipar, koji je izlazio krajem devetnaestog veka, iza kojeg su stajala samo trojica pljevljanskih đaka, može se reći da predstavlja list sa ogromnom tradicijom.

Pisan rukom, Tipar je ostao kao retkost kojom bi se danas dičile i malo veće kulture, nego što je ova naša nekultura.

Zato bi i trebalo pozdraviti svaki napor da se pojavi reprint svih brojeva Tipara i tako se ova zvezda na medijskom nebu učini vidljivom, i golim okom.

A da se originali Tipara čuvaju, kao i da se ni po koju cenu ne dozvoli da ovo blago padne u ruke neprijatelju svih boja, neprijatelju od kojeg smo opasniji samo mi sa svojim ubojitim džeferdarima, kao što su javašluk, bašmebriga i poštovanja nasleđa, ali samo pod uslovom da nam je to nasleđe ostavljeno testamentom i da se može izraziti isključivo u evrima.

I da ne bude kao u Zmajevoj „Pesmi o srpskom vremenu“:

Još nije vreme

Još nije vreme

Još nije vreme

E, sad je dockan.

Preuzeto sa LINKA

Podeljeno

Share

Pin it

Tweet

Share

Share

Share

Buffer

Print

Administrator ШИПАК